[1] Quân Tàu bị vua Quang Trung đánh tan vỡ ở Đống-đa, nửa đêm được tin báo, Tôn Sĩ-Nghị hoảng hốt không kịp thắng yên ngựa và mặc áo giáp, đem mấy tên lính kỵ chạy qua sông sang Bắc.

Vua Chiêu-Thống cũng theo Tôn Sĩ-Nghị sang sông cùng với bà Hoàng Thái-hậu và mấy người cận thần chạy sang Tàu.

Mùa Xuân năm Canh-tuất (1790), vua Chiêu-Thống và các quan tòng-vong sang tới Yên-kinh (Bắc-kinh). Bấy giờ, hoàng-đế nhà Thanh đã phong vương cho Quang-Trung rồi nên vua tôi nhà Lê phải chầu chực lâu ngày, gần như bị bỏ rơi. Sau, hoàng-đế nhà Thanh ban áo mũ quan tam-phẩm cho Lê Chiêu-Thống và cấp cho mỗi người theo vua một thạch gạo và ba lượng bạc.

Năm Quí-sửu (1793), buồn rầu vì hoàng-tử chết, vua Chiêu-Thống đau nặng rồi từ trần.

Năm Nhâm-tuất (1802), nhân khi vua Gia-Long thống nhứt cả Nam-Bắc, và sai sứ ta sang Tàu cầu phong, các cựu thần nhà Lê xin Thanh-Triều đưa hài-cốt Lê Chiêu-Thống, thái-hậu và hoàng-tử về nước.

[2] Lưu vong: mất ngôi hoặc mất nước chạy đi ẩn-náu ở nước ngoài.

[3] Quang-Trung: (1788-1792) tên là Nguyễn-Huệ, em của Nguyễn-Nhạc và Nguyễn-Lữ. Ba anh em khởi binh ở đất Tây-sơn, thuộc huyện An-khê (Bình-định). Sau khi giúp anh là Nguyễn-Nhạc lập nên nghiệp lớn, Nguyễn Huệ được phong làm Bắc-bình-vương, trấn đất Thuận-hóa, lấy Hải-vân làm giới-hạn, và đóng đô ở đất Phú-xuân.

Năm Giáp-thìn (1784), Nguyễn Huệ đem binh vào đánh đất Gia-định được toàn thắng, phá hai vạn quân hùm beo của Xiêm-la, chỉ còn được mấy trăm người lủi-thủi chạy về nước.

Năm Bính-ngọ (1786), Nguyễn Huệ ra Bắc-hà, dứt họ Trịnh, tôn vua Lê, làm cho chánh-nghĩa được sáng tỏ.

Năm Mậu-thân (1788), được tin quân nhà Thanh kéo sang chiếm Thăng-long, Nguyễn Huệ làm lễ lên ngôi Hoàng đế, lấy hiệu là Quang-Trung, rồi tự mình đem quân ra đánh một trận, phá 20 vạn quân Tàu, tướng nhà Thanh là Tôn Sĩ-Nghị phải bỏ cả ấn-tín mà chạy, làm cho vua tôi Trung-quốc khiếp sợ, tướng-sĩ nhà Thanh thất đảm, từ xưa đến nay nước Việt-Nam chưa có võ-công nào oanh-liệt bằng.

[4] Thọ-phong: lãnh tước vương do một hoàng-đế ngoại-quốc phong.

[5] Đế-hiệu: Mặc dầu chịu hoàng-đế nhà Thanh phong vương, Quang-Trung lại tự xưng hoàng-đế nước Nam, nghĩa là ngang hàng với hoàng-đế Tàu. Quang-Trung tổ-chức triều-đình, sửa sang đền-đài cung-điện,lập bà Ngọc-Hân làm Bắc-cung hoàng-hậu, lập con Nguyễn Quang-Toản làm thái-tử, mọi việc đều theo nghi-thức hoàng đế.

[6] Ở khoảng giữa núi Mèo (núi Kỳ-lân) và núi Quyết (núi Phượng-hoàng), phía trước có sông Cồn-mộc và sông Lam (Nghệ-an) đều là hào và thành thiên-nhiên.

[7] Ngọc-Hân công-chúa: con gái vua Lê Hiển-Tôn.

[8] Toản: Nguyễn Quang-Toản, con trai lớn của Quang-Trung.

[9] Ái-ưu: ái quốc ưu dân, thương nước và lo buồn về nỗi khổ-sở của nhơn-dân.

[10] La-sơn phu-tử: tên là Nguyễn-Tiếp, tự là Khải-Chuyên, hiệu là Nguyệt-Úc, biệt hiệu là Hạnh-Am. Ông làm nhà ở Lục-niên-thành, thuộc huyện La-sơn, tỉnh Hà-tịnh bây giờ, cho nên người ta gọi là Lục-niên tiên-sanh hay là La-sơn phu-tử.

[11] Trị-bình: trị quốc bình thiên hạ, trị nước cho thiên-hạ hưởng thái-bình.

[12] Dưới đời Tây-sơn có điều hay là việc cai-trị thường dùng chữ nôm. Vua muốn người Nam phải dùng tiếng Nam để gây thành cái tinh-thần của nước nhà và một nền văn-chương đặc-biệt, không phải mượn tiếng mượn chữ của nước Tàu.

[1] Hận Thanh: thù oán nhà Thanh.

[2] Đinh: hạng trai tráng, người tới tuổi đóng thuế.

[3] Tu-chỉnh: sửa sang, sắp đặt cho đàng-hoàng.

[4] Thẻ bài: mảnh tre gỗ hay xương có biên chữ, mảnh giấy có đề chữ để làm giấy thuế thân hay thẻ căn cước,

[5] Thiên-hạ đại-tín: gây lòng tin-tưởng lớn-lao trong nhơn-dân.

[6] Lưỡng-Quang: Quảng-đông, Quảng-tây (Kouang-tong, Kouang-si).

[7] Vua Quang-Trung mất năm Nhâm-tí (1792), làm vua được 4 năm, thọ được 40 tuổi, miếu hiệu là Thái-tổ Võ hoàng-đế.

Hoàng đế nhà Thanh sai án-sát Quảng-tây là Thành-Lâm sang viếng tang và phong cho Quang-Toản làm An-Nam quốc-vương.

[8] Niên hiệu: cái hiệu triều-đình đặt cho vua, người ta theo đó mà tính năm, kể từ vua lên ngôi.

[9] Tấn-tôn: hay là đăng-quang thiết lễ đưa vua lên ngôi.

[10] Bào-huynh: anh một bọc sanh ra, anh ruột.

[11] Đắc-Tuyên: Anh ruột của bà Thái-hậu, làm chức Thái-sư dưới triều Cảnh-Thịnh.

[12] Thái-sư: nghĩa đen: thầy vua hay cố vấn. Chức quan trong hàng tam-công.