I. LỊCH SỬ VẤN ĐỀ:
Theo bản đồ Huế 1910 (Dressé, héliogravé et publié par le Seroice Géographique de l’Indochine, tỷ lệ 1: 25000) Dương Xuân Thượng và Dương Xuân Hạ là một địa hình cao: Giốc ông Đông cao 40,7m; Cây Gia mụ Tô cao 43,9m so với mực nước biển (khu vực Bãng Bộ/Thành Lồi thuộc Dương Xuân Hạ, cao 22,9m). Địa bàn Dương Xuân Thượng và Dương Xuân Hạ có diện tích gần bằng Đại Nội: phía Bắc sát sông Hương là Dương Xuân Hạ (Sơn Điền, Kinh Nhơn, Dương Hoà, Tiên Tỉnh); phía Nam là Dương Xuân Thượng (Trâm Bái, Cử Sĩ, Bảo Chánh, khu vực lăng vua Tự Đức), phía Tây giáp Nguyệt Biều (Trường Sơn); phía Đông giáp Phú Xuân (Trường Giang, Trường Cải).
Địa hình cao của khu vực này là địa điểm lý tưởng để xây dựng các kiến trúc cung đình dạng cung mùa Hè như sử sách đã ghi chép.
Khu vực gò Dương Xuân nay là một khu dân cư thuộc phường Trường An, thành phố Huế, tỉnh Thừa Thiên Huế. Tuy nhiên, tư liệu lịch sử và một số nghiên cứu cho rằng tại đây, năm 1691 chúa Nguyễn Phúc Chu từng cho xây dựng Phủ Dương Xuân. Phủ này còn được đầu tư xây lớn thêm vào năm 1740, thời chúa Nguyễn Phúc Khoát. Đến khoảng 1789, vua Quang Trung cho dựng điện Đan Dương. Khu vực gò Dương Xuân hiện còn có các di tích như: Chùa Vạn Phước, chùa Thiền Lâm, bia mộ tổ đời thứ hai chùa Thiền Lâm, cồn Bông Sứ, hồ bán nguyệt, giếng nước (giếng loạn), bia đá, thanh đá, chân tảng đá, gạch, ngói, mảnh sành sứ dưới lòng đất tại chùa Thiền Lâm, sân, vườn nhà ông Nguyễn Hữu Oánh…
Ngày 30/10/2015, Hội thảo khoa học về “Cung điện Đan Dương thời Tây Sơn tại Huế” do Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Thừa Thiên - Huế, Hội Khoa học Lịch sử tỉnh và Công ty CP Du lịch và Tiếp thị Giao thông vận tải Việt Nam (Vietravel) tổ chức đã cho rằng: “Cần có thêm những tư liệu về sử học, khảo cổ học, văn bản học… về thời kỳTây Sơn, liên quan đến vấn đề cung điện, lăng mộ vua Quang Trung… nhằm phát hiện, nghiên cứu, bảo tồn, lưu giữ những giá trị lịch sử- văn hóa của dân tộc”.
Theo đề nghị của sở VH&TT Thừa Thiên Huế và Viện Khảo cổ học, ngày 04 tháng 7 năm 2016 UBND tỉnh Thừa Thiên Huế đã ban hành Văn bản số 3804/UBND-VH về việc thăm dò, thám sát khảo cổ học tại gò Dương Xuân.
Ngày 19/9/2016 Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch cấp quyết định số 3291/QĐ-BVHTTDL, cho phép Bảo tàng Lịch sử Thừa Thiên Huế phối hợp với Viện Khảo cổ học thăm dò khảo cổ tại gò Dương Xuân, phường Trường An, thành phố Huế, tỉnh Thừa Thiên Huế. Đợt thám sát khảo cổ học này được xác định là: “Nhằm nghiên cứu, tìm hiểu về giai đoạn lịch sử Tây Sơn-Nguyễn Huệ, từ đó góp phần bảo vệ di sản văn hoá dân tộc. Đồng thời thu thập các tư liệu, hiện vật có nguồn gốc từ di tích này phục vụ cho việc phát huy giá trị, lập hồ sơ trình Bộ VH-TT và DL nếu đủ điều kiện và tiến hành tổ chức khai quật khảo cổ học trong những năm tiếp theo”.
Thực hiện Quyết định của Bộ VHTT&DL và chỉ đạo của UBND tỉnh, từ ngày 7/10/2016 đến ngày 20/10/2016, đoàn khai quật gồm nhiều tổ chức và cá nhân: Viện Khảo cổ học Việt Nam, Bảo tàng Lịch sử Thừa Thiên Huế, Đại học Khoa học Huế, Công ty Cổ phần Du lịch và Tiếp thị Giao thông vận tải Việt Nam (Vietravel), nhà nghiên cứu Nguyễn Đắc Xuân... Đoàn đã mở 05 hố thám sát khảo cổ học tại gò Dương Xuân, phường Trường An, thành phố Huế, tỉnh Thừa Thiên Huế.
II. KẾT QUẢ THĂM DÒ KHẢO CỔ HỌC NĂM 2016:
II.1. Hố thăm dò số 1 (ký hiệu 2016.GDX.H1):
Được mở ở khu vực cao nhất thuộc sân vườn sau chùa Vạn Phước, có hình vuông, diện tích 4m2 (2m x 2m). Tọa độ: 160 27’ 07.4” vĩ độ Bắc - 1070 34’ 39.7” kinh độ Đông. Do hạn chế địa hình, hố nằm lệch Bắc 17 độ.
- Địa tầng :
+ Lớp Mặt: Dầy khoảng 10-15cm. Là lớp đất canh tác hiện đại, có màu nâu vàng. Lẫn trong đất có một số mảnh vỡ của đồ gốm, sứ.
+ Lớp Một: Dầy khoảng 40cm, có màu nâu, lẫn ít gốm, gạch-ngói vỡ. Ở góc Đông-Bắc xuất hiện một hố đất xáo trộn (rộng 40, sâu 45cm). Xác định là hố rác hiện đại vì trong đó còn có cả những mảnh bê-tông.
+ Lớp Hai: Dầy khoảng 80cm. Đất có màu nâu vàng và đá núi màu đỏ tím (đá son). Không thu được bất cứ hiện vật gì. Sau khi đã cắt đôi hố, đào sâu kiểm tra tiếp 20-25cm ở nửa hố phía Bắc, xác định đã gặp nền đá gốc nên quyết định dừng thăm dò.
- Hiện vật:
Thu được rất ít hiện vật: 09 mảnh gốm sứ ngay ở lớp Mặt và 13 mảnh ở lớp Một. Chỉ duy nhất có 01 mảnh miệng đồ gốm có đường kính miệng Φ 13cm. Hầu hết là các mảnh vỡ đồ sứ gia dụng.
BẢNG THỐNG KÊ ĐỒ SỨ THU ĐƯỢC TRONG HỐ 1
| Loại hình | Số lượng |
|
Còn nguyên dáng Mảnh Miệng Mảnh Đế Không xác định Tổng cộng |
01 07 06 08 22 |
- Nhận định sơ bộ:
Niên đại sớm muộn của các hiện vật gốm sứ thu được và những mảnh gạch-ngói vỡ hiện đại cho thấy tình trạng xáo trộn của lớp Mặt với lớp Một. Cùng ở độ sâu -20cm đã phát hiện một bát sứ trắng men lam vẽ rồng, đế có 4 chữ Hán “Khang Hy niên chế” niên đại Thanh Thánh Tổ (1661-1722) và 1 mảnh trôn bát hiện đại in hình gà trống và 4 chữ “Thiên nhiên từ khí”. Thậm chí có một hố rác hiện đại đào sâu tới -60cm ở góc hố Đông Bắc. Lớp Hai là đá núi tự nhiên, (lớp sinh thổ) không chứa hiện vật do con người tạo ra.
Mục tiêu đặt hố thám sát số 1 ở địa hình cao nhất của khuôn viên chùa Vạn Phước, mục đích tìm di tích các kiến trúc sớm. Tuy nhiên, địa tầng cho thấy khu vực này không hề có dấu vết kiến trúc hay tầng văn hoá khảo cổ.
II.2. Hố thăm dò số 2 (ký hiệu 2016GDX.H2):
Hố được mở ở phía trước (bên trái) cổng chính vào chùa Vạn Phước, có hình chữ nhật, ban đầu có kích thước 1,5m x 3m; sau được mở rộng về phía Đông thêm 0,5m. Tọa độ: 16027’05,3’’vĩ độ Bắc -107034’40,4’’ kinh độ Đông. Bám theo tường cổng chùa Vạn Phước, hố lệch Bắc 05 độ.
- Địa tầng:
+ Lớp Mặt: Dầy 10-15cm. Là sân bê-tông và lớp gia cố nền sân bằng sỏi, cát, đất màu nâu đỏ.
+ Lớp Một: Dầy khoảng 40-45cm. Rất xáo trộn. Ở độ sâu -50cm vẫn xuất hiện một mặt nền láng xi-măng. Có 02 hố rác nhỏ đào sâu vào tầng này. Xuất lộ nhiều hiện vật gốm sành, ngói gạch vỡ và 01 đồng tiền bằng hợp kim đồng, đúc nổi chữ Pháp (Indochine Francaise - 1/2 cent – 1937 và 2 chữ viết tắt R.F).
+ Lớp Hai: Dầy khoảng 30cm. Đất có màu nâu sậm, lẫn đá-gạch vỡ; vẫn còn xáo trộn giữa đất nguyên thủy và đất san nền nhiều lần trước đây. Đặc biệt, ngay sát vách phía Đông, ở độ sâu -115cm xuất lộ một đĩa sứ nằm dưới một viên gạch. Đó là lý do quyết định mở rộng hố thêm 0,5m về phía Đông. Xuất lộ khá nhiều hiện vật sành, gốm, gạch, ngói liệt và cả thủy tinh.
Ở mặt bằng -0,60m, bắt đầu xuất hiện một hố đất đen nhỏ (được ký hiệu là F1). Đất trong hố tơi bở, thu được: - 11 mảnh gạch có độ dày 4,5cm; 03 mảnh ngói có độ dày 0,5cm; 17 mảnh gốm; 08 mảnh sành. Đặc biệt, tìm thấy một hiện vật bằng sắt, còn chuôi để cắm vào cán gỗ nhưng phần trên đã gãy. Theo độ cong vòng của phần còn lại thì có thể đây là một phần của Câu liêm.
Xuống tới mặt bằng -1,15m đến-1,20m xuất hiện thêm hai hố đất đen F2 (nằm sát vách hố phía Đông) và F3 (nằm sát vách hố phía Tây). Đất trong các hố khá giống nhau, đều là sét mịn màu vàng, khác hẳn đất xung quanh. Kích thước trung bình dài 70cm; rộng30cm; sâu 20cm.
+ Lớp Ba: Dầy khoảng 30-40cm. Là tầng đá núi tự nhiên có màu nâu tím, không thu được hiện vật nào. Xác định đã đến sinh thổ nên quyết định dừng.
- Hiện vật: Phần lớn là gốm sứ, gạch ngói. Thu được duy nhất 01 đĩa sứ còn nguyên vẹn, còn hầu hết là mảnh vỡ. Gạch vỡ đến mức chỉ đo được bề dầy, chỉ có 07 viên đo được thêm kích thước chiều rộng.
BẢNG THỐNG KÊ GỐM SỨ
| Đồ Sứ | Số lượng | Gốm, Sành | Số lượng |
|
Còn nguyên dáng Mảnh Miệng Mảnh Đế Không xác định Tổng cộng |
05 55 46 118 224 |
Còn nguyên dáng Mảnh Miệng Mảnh Đế Nắp đậy Vòi ấm Không xác định Tổng cộng |
03 62 36 13 03 205 325 |
BẢNG THỐNG KÊ GẠCH, NGÓI
| Gạch | Số lượng | Ngói | Số lượng |
|
Dày 25-34mm Dày 35-45mm Dày 46-50mm Tổng cộng |
36 56 11 103 |
Dày 05-07mm Dày 08-10mm Dày 11-15mm Tổng cộng |
22 32 27 81 |
- Nhận định sơ bộ:
Địa tầng Hố thăm dò số 2, phản ánh tình trạng san bạt, đào lên lấp xuống nhiều lần. Nền đất lấp chưa lâu nên yếu đến mức sau một cơn mưa, vách hố phía Bắc đã sụt lở. Các hiện vật thu được, nhất là gạch ngói, đều vỡ nát.
Sự có mặt của các hố đất đen ăn xuyên qua nhiều tầng đất càng làm tình trạng xáo trộn thêm phức tạp.
Có giả thiết nghiên cứu được đặt ra về 03 hố đất có sét vàng: Đó là các mộ hoả táng? Đặc biệt đáng chú ý là hố F2 được viền tròn xung quanh bằng đất sét vàng, đất bên trong đen sẫm, thu được một đĩa sứ nguyên vẹn (nhận định ban đầu còn tồn nghi là sứ Hiden - Nhật Bản, hoặc là sứ Trung Quốc, nhưng thống nhất có niên đại thế kỷ 18).
II.3. Hố thăm dò số 3 (ký hiệu 2016GDX.H3):
Hố được mở ở gần vị trí đã thám sát ngày17/12/1988; trong sân nhà ông Nguyễn Hữu Oánh, thuộc tổ 5, khu vực 2, phường Trường An.
Tọa độ: N: 16°27’04.3” vĩ độ Bắc - 107°34’42.8” kinh độ Đông.
Ban đầu hố có kích thước 1,5m x 2m; sau được mở rộng 0,7m về phía Tây. Hố mở gần chính Bắc, lệch 05 độ.
- Địa tầng:
+ Lớp Mặt: Dầy 10-15cm. Là sân bê-tông và lớp gia cố nền sân.
+ Lớp Một: Dầy khoảng 80cm. Nửa hố phía Tây, đất có màu nâu khá thuần, nhưng tơi xốp. Đến độ sâu –30cm (so với mặt sân bê-tông) còn gặp đường ống nước bằng nhựa chạy chéo ở góc hố Tây Bắc. Nửa hố phía Đông là đất lấp lại của cuộc thám sát ngày 17/12/1988. Hiện vật thu được là các mảnh gạch, ngói vỡ; mảnh gốm-sành, sứ…
Ở mặt bằng -80cm xuất lộ một mảng cát vàng hạt lớn, lẫn sạn sỏi nhỏ. Để làm rõ lớp cát này, hố thăm dò được mở rộng thêm 0,7m về phía Đông.
Kết quả: Mảng cát vàng không lan sang phần mở rộng, chỉ chạy hết chiều rộng hố. Chỗ rộng nhất 100cm, hẹp nhất 75cm, dầy khoảng 05-07cm. Mặt phía Tây của mảng cát thẳng, mặt phía Đông không xác định được do nằm trong phạm vi hố thám sát cũ. Trong lớp cát không phát hiện hiện vật nào;cát tơi bở, không có dấu hiệu đầm nén.
+ Lớp Hai: Dầy 30-35cm, có màu nâu vàng lẫn đá dăm tím. Hiện vật thu được chủ yếu vẫn là gạch, ngói, gốm, sứ…
+ Lớp Ba: Dầy 25-30cm, là đất sét vàng và đá son tím. Không thu được bất kỳ hiện vật nào. Sau khi đào kiểm tra ở cả hai đầu hố phía Đông và phía Tây sâu thêm 15cm quyết định dừng đào sâu.
- Hiện vật:
Trong lớp Một và lớp Hai có thu được một số hiện vật gốm sứ, gạch ngói vỡ. Số lượng hiện vật không nhiều, tổng cộng tất cả các loại chỉ là 275 hiện vật. Đặc biệt, ngoài loại hình ngói phẳng (ngói Liệt), còn thu được 03 mảnh ngói cong dày 10mm, còn dính vữa dày tới 15mm.
Cụ thể được thể hiện trong 2 bảng thống kê dưới đây:
BẢNG THỐNG KÊ GỐM SỨ
| Đồ sứ | Số lượng | Gốm, Sành | Số lượng |
|
Còn nguyên dáng Mảnh Miệng Mảnh Đế Nắp đậy Không xác định Tổng cộng |
04 26 18 01 30 79 |
Còn nguyên dáng Mảnh Miệng Mảnh Đế Không xác định Tổng cộng |
01 08 03 30 42 |
BẢNG THỐNG KÊ GẠCH, NGÓI
| Gạch | Số lượng | Ngói | Số lượng |
|
Dày 22-25mm Dày 30-35mm Dày 36-45mm Dày 46-50mm Dày 50-60mm Tổng cộng |
04 06 12 02 03 27 |
Dày 05-06mm Dày 07-08mm Dày 09-10mm Dày 11-14mm Tổng cộng |
58 32 24 15 129 |
- Nhận định sơ bộ:
Hố thăm dò số 3 chưa phát hiện dấu vết kiến trúc.
Điểm đáng lưu ý nhất trong hố thăm dò này là mảng/nền cát vàng. Tuy nhiên tình trạng tơi xốp, dày từ 05-07cm, rất khó để có thể nói về công năng của lớp cát này. Theo bác chủ nhà Nguyễn Hữu Oánh thì khi làm nhà, làm vườn… bác có gặp lớp cát này ở nhiều nơi khác, ở độ sâu tương tự.
Đất trong hố được xác định là đất san lấp chưa lâu, độ liên kết đất khá tơi, bở.
Hiện vật ít, bị vỡ nhỏ (chỉ có 01 mảnh gạch vỡ đo được 2 kích thước: dày 69mm-rộng 1,3mm) cũng cho thấy tình trạng của việc san lấp. Tình trạng xáo trộn được thể hiện qua việc thu được 07 mảnh ngói Tây dày 15mm và 03 mảnh bát sứ hiện đại, cùng ở độ sâu 40-50cm. Trong khi đó, ngay trong lớp mặt lại thu được 01 đồng tiền “Thành Thái thông bảo - ThậpVăn”.
II.4. Hố thăm dò số 4 (ký hiệu 2016.GDX.H4)
Hố được mở ở sân trước chánh điện chùa Thiền Lâm. Tọa độ: 16026’09” vĩ độ Bắc; 107034’57.2” kinh độ Đông. Kích thước: 2m x 4m. Hố mở lệch Bắc 10 độ.
- Địa tầng: Chia thành 04 lớp
+ Lớp Mặt: Là sân bê-tông và gạch vỡ gia cố nền, dầy khoảng 15cm
+ Lớp Một: Dầy 30cm. Đất có màu nâu sẫm, kết cấu khá tơi xốp.
+ Lớp Hai: Dầy khoảng 25cm, đất màu nâu đỏ, lẫn nhiều gạch ngói vụn. Tới độ sâu -84cm, ở góc Tây Nam xuất lộ một nồi đất đã vỡ thành ba mảnh. Đất bên trong giống đất bên ngoài, chỉ hơi sẫm hơn, không thu được hiện vật gì.
Ở phía Nam, ở độ sâu khoảng -90cm, trong một khu vực rộng khoảng 1m2, xuất hiện nhiều gạch ngói vỡ tập trung, lẫn một vài mảnh gốm. Phía đối diện vách phía Đông xuất hiện vùng đất vàng, có tro than đen, dầy khoảng 3cm, dài 40cm, rộng 25cm. Làm rõ vùng đất vàng này chỉ tìm thấy một vài mảnh gạch ngói nhỏ bị vỡ vụn.
Ở sát góc hố phía Tây Bắc ở độ sâu từ -90cm đến -95cm, có ba viên gạch nằm chồng lên nhau. Nghi vấn có thể có tường gạch nên hố được mở về phía Tây 50cm. Thu được một số gạch ngói, mảnh sành, sứ không còn nguyên vẹn. Tuy nhiên, xuống độ sâu -100cm, không tìm thấy thêm viên gạch nào nữa. 03 viên gạch đã biết xuất lộ toàn bộ, nhưng nằm chồng lên nhau, không thấy dấu vết vôi vữa.
+ Lớp Ba: Dầy 40cm. Là tầng đá son tím, giống Sinh thổ đã gặp ở các hố thăm dò khác nên quyết định dừng.
- Hiện vật:
Các hiện vật gạch phần lớn vỡ nát, chỉ đo được chiều dày, có 04 viên còn đo được 2 chiều dày và chiều rộng: dày 31mmm-rộng 141mm; dày 40mm-rộng 150mm; dày 41mm-rộng143mm và dày 64mm-rộng 133mm.
Gốm sứ thu được số lượng ít. Cụ thể:
BẢNG THỐNG KÊ GỐM, SỨ
| Đồ Sứ | Số lượng | Gốm, Sành | Số lượng |
|
Mảnh Miệng Mảnh Đế Không xác định Tổng cộng |
03 07 11 21 |
Còn nguyên dáng Mảnh Miệng Mảnh Đế Không xác định Tổng cộng |
01 09 03 11 24 |
BẢNG THỐNG KÊ GẠCH, NGÓI
| Gạch | Số lượng | Ngói | Số lượng |
|
Dày 25mm Dày 33-37mm Dày 40-45mm Tổng cộng |
01 05 14 20 |
Dày 05-07mm Dày 08-10mm Dày 12-15mm Dày 17mm Tổng cộng |
26 63 26 02 117 |
- Nhận định sơ bộ:
Hố thăm dò số 4 thuộc một khu vực đất rất xáo trộn. Ngay trong lớp mặt thu được nhiều mảnh gốm, sứ được xác định niên đại thế kỷ 18-19. Nhưng ở độ sâu 40cm lại xuất lộ 01 nắm đấm cửa bằng sứ và ở độ sâu -60cm thu được một mảnh ngói Tây dày 120mm.
Hố thăm dò số 4 không phát hiện dấu vết kiến trúc nào ngoài chum sành vỡ góc Tây - Nam, bên ngoài có đường biên hố có khả năng của ngôi mộ? Góc Tây - Bắc có cụm gạch xếp chồng lên nhau, chưa tìm được chi tiết kiến trúc, mặc dù khu vực sân chùa Thiền Lâm trước đây từng phát hiện nhiều đá kê chân cột (chân tảng/đá táng).
II.5. Hố thăm dò số 5: (ký hiệu 2016.GDX.H5)
Trên thực tế là hai hố thăm dò 5a và 5b. Hố 5a được mở ở sân nhà ông Thông, 13/120 Điện Biên Phủ, phường Trường An, thành phố Huế, tỉnh Thừa Thiên Huế.
Ban đầu hố có hình thước thợ, sau được mở rộng thành hình vuông 3m x 3m
Hố 5b được mở ở sân nhà bà Rô.Cách hố 5a khoảng 2,5m về phía Đông Bắc. Ban đầu có diện tích 1m x 1,5m; sau được mở rộng về phía Bắc 0,5m.
Tọa độ hố 5a: 160 27’ 07.1” vĩ độ Bắc - 1070 34’ 43.6” kinh độ Đông. Cả hai hố đều lệch Bắc 20 độ.
- Địa tầng: Chỉ có 02 lớp
+ Lớp Mặt: Sân bê-tông dày 15cm
+ Lớp Một: Đất có màu vàng lẫn cát sạn đá núi của đất tự nhiên tại khu vực này.
Đào xuống khoảng -15cm, cách vách Đông 60cm, xuất lộ một mảng vôi, sạn sỏi, dài 140cm theo chiều Đông Bắc-Tây Nam, có xu hướng ăn sâu tiếp vào vách hố phía Đông. Ở độ sâu khoảng -19cm đến -30cm bắt đầu xuất lộ những viên đá xếp. Xuống đến độ sâu -61cm thì bộc lộ rõ nhiều lớp đá xếp trực tiếp lên nhau, không thấy có dấu vết vôi vữa hay bất kỳ một chất liên kết nào.
Các viên đá này có hình dáng tự nhiên, không được gia công tạo hình vuông vắn nên kích thước cũng không đồng đều. Có thể phân làm 2 loại: loại Nhỏ thuộc hàng trên, có kích thước: Dài 15-17cm - rộng 10-15cm - dày 05-07cm; loại Lớn (xếp dưới) có kích thước trung bình: Dài 30-40cm - rộng 20-55cm - dày 10-15cm.
Sau khi làm rõ, xác định nền đá xếp chiếm gần hết diện tích hố thăm dò, có kích thước 2,30m x 2,60m. Tuy nhiên, cách vách phía Đông khoảng 0,40m nền đá xếp bị một vết đất đen cắt chéo theo hướng Đông Bắc-Tây Nam. Xử lý vệt đất đen xác định đây là hố rác hiện đại, đào sâu đến tận -1,15m.
Xuống độ sâu -70cm thì thấy rõ các viên hàng dưới cùng được xếp trực tiếp lên nền đất màu vàng có nhiều đá sạn nhỏ. Mảng đá xếp lan từ vách hố phía Đông ra gần hết hố (còn cách vách phía Tây 35-40cm). Cạnh phía Bắc và phía Tây của nền đá xếp này khá phẳng/thẳng. Phía Nam và phía Tây có dấu hiệu còn tiếp tục chạy dài ra ngoài hố thăm dò.
Vì vậy, đoàn khai quật quyết định mở thêm một hố 1m x 1,5m ở bên kia đường xóm, trong sân nhà bà Rô. Mục đích để tìm hiểu chiều rộng của mảng đá xếp.Chỉ ở độ sâu khoảng -10cm đã phát lộ những viên đá tương tự như ở hố 5a.
Nền đá xếp này dài 120cm, rộng 45cm và ăn sâu xuống đến -45cm, cũng gồm nhiều lớp chồng lên nhau không có chất liên kết và cũng được xếp trực tiếp lên nền đất tự nhiên màu vàng có nhiều đá sạn nhỏ. Cạnh phía Bắc và phía Đông của mảng đá xếp này phẳng/thẳng và có hướng song song với cạnh phía Tây của nền đá xếp ở hố 5a.
Góc hố Đông Nam xuất hiện vùng đất sẫm, tơi xốp, lan gần đến nửa hố thăm dò. Xử lý hố này xác định là hố rác hiện đại. Ở độ sâu-80cm thu được một đĩa sứ còn khá nguyên vẹn.
- Hiện vật:
Cả hai hố 5a và 5b chỉ thu được tổng cộng 243 hiện vật các loại.
BẢNG THỐNG KÊ GỐM SỨ
| Đồ Sứ | Số lượng | Gốm, Sành | Số lượng |
|
Mảnh Miệng Mảnh Đế Không xác định Tổng cộng |
30 12 50 92 |
Mảnh Miệng Mảnh Đế Nắp đậy Không xác định Tổng cộng |
23 07 03 41 74 |
BẢNG THỐNG KÊ GẠCH, NGÓI
| Gạch | Số lượng | Ngói | Số lượng |
|
Dày 34-44mm Dày 45-47mm Dày 73mm Tổng cộng |
03 03 01 07 |
Dày 11-12mm Dày 13-15mm Dày 16mm Tổng cộng |
08 53 10 71 |
(Thu được 05 mảnh ngói Tây - ngói máy ở độ sâu -40cm so với mặt sân hiện tại)
- Nhận định sơ bộ Hố 5a và 5b:
Mảng vôi xuất lộ đầu tiên có kết cấu rất bở, chạm vào là rơi vụn. Bằng mắt thường chỉ thấy vôi, cát hạt lớn, sạn sỏi và gạch ngói vỡ. Đoàn khai quật đã lấy mẫu để chờ có kinh phí phân tích trong phòng thí nghiệm. Tuy nhiên, mảng vôi vữa này không liên quan gì đến các lớp đá xếp. Nhiều chỗ, mảng vôi đè lên các viên đá; nhưng nhiều chỗ lại ăn sâu xuống tận lớp cát sạn màu vàng (Sinh thổ). Quan trọng là giữa các viên đá không hề thấy có vôi. Kỹ thuật xếp đá này là xếp khô, không sử dụng chất liên kết.
Căn cứ vào đo đạc hiện trạng, có thể kết hợp hai mảng đá xếp ở hai hố 5a và 5b thành một Móng đá xếp có chiều ngang/rộng khoảng 5,50m. Rìa phía Bắc của Móng đá xếp đã xác định được, nhưng vì kích thước hố thăm dò quá nhỏ nên chỉ có thể nhận định là Móng đá xếp này còn kéo dài tiếp về phía Nam. Dân quanh vùng cho biết trước 1975 tường đá này còn nhô cao trên mặt đất, kéo dài tới tận tường bao quanh chùa Thiền Lâm.
Các hiện vật thu được trong cả hai hố thăm dò không giúp đưa ra một nhận định nào về niên đại của móng đá xếp vì hiện tượng xáo trộn. Các mảnh gốm sứ có niên đại thế kỷ 18-19 nhiều khi nằm trên, nhiều mảnh thuỷ tinh, chai lọ, rác sinh hoạt hiện đại lại xuất hiện ở sâu hơn do các rãnh đào của cư dân hiện đại.
Từ tư liệu hiện trường:
- Kiến trúc đá có chiều rộng trên 5,50m theo chiều Đông - Tây, dày 0,6- 0,65m, các lớp đá còn lại được xếp chỗ 2 lớp, chỗ 3 lớp đá, mỗi viên đá có kích thước trung bình (35cm dài, 25cm rộng và 22cm dày). Đã tìm thấy hai điểm bắt góc phía Tây và phía Đông, hiện tượng dật cấp của kiến trúc đá 10cm.Chiều dài theo hướng Bắc - Nam, chưa thể xác định còn kéo dài về hướng Nam, phía chùa Thiền Lâm.
Từ quy mô bước đầu nhận định, lớp đá hố 5a và 5b có thể liên quan đến kiến trúc lớn, rất có thể là móng tường, móng thành phần trên đã bị các hoạt đông của cư dân hiện đại xâm lấn.
*
* *
Căn cứ vào tư liệu hiện trường (di tích và di vật) các hố thăm dò tháng 10 năm 2016, tại địa điểm gò Dương Xuân, bước đầu chúng tôi có những nhận xét:
- Về diện phân bố: Toàn bộ địa điểm gò Dương Xuân thuộc ấp Bình An, tọa lạc trên gò cao có đỉnh là chùa Vạn Phước thoài dần xuống xung quanh, phía Bắc chùa Tịnh Độ, chùa Từ Đàm; Phía Đông chùa Thiền Lâm thoải dân xuống đường Điện Biên Phủ; Phía Nam là nghĩa địa (cồn Bông Sứ), chùa Diệu Đức; Phía Tây là khu giếng nước, khe mước đã cạn. Trên tổng diện tích khoảng 10.000m2 (100m x 100m).
- Các di tích:
+ Mộ táng: Tại H2 đã phát hiện 3 cụm di tích (F1, F2, F3) có thể liên quan đến mộ hỏa táng? Hố thăm dò số 4 xuất lộ chum sành vỡ góc Tây - Nam, bên ngoài có đường biên hố có khả năng của ngôi mộ đất có quan tài là chum sành bị vỡ?
+ Nền/móng cát, sỏi: Trong hố thăm dò 4 đã phát hiện cụm cát vàng, tơi xốp, lẫn sỏi nhỏ, dày từ 05-07cm, rất khó để có thể nói về công năng của lớp cát này. Theo bác chủ nhà Nguyễn Hữu Oánh thì khi làm nhà, làm vườn… bác có gặp lớp cát này ở nhiều nơi khác, ở độ sâu tương tự. Mảng/nền cát sỏi này có thể liên quan nền/móng của kiến trúc hoặc lớp rải tạo mặt bằng kê chân đá tảng/táng, là chân cột trong kiến trúc.
+ Kiến trúc đá H5 chiều rộng trên 5,50m theo chiều Đông - Tây, dày 0,6- 0,65m, các lớp đá còn lại được xếp chỗ 2 lớp, chỗ 3 lớp đá, mỗi viên đá có kích thước trung bình (35cm dài, 25cm rộng và 22cm dày). Đã tìm thấy hai điểm bắt góc phía Tây và phía Đông, hiện tượng dật cấp của kiến trúc đá 10cm. Chiều dài theo hướng Bắc - Nam, chưa thể xác định còn kéo dài về hướng Nam, phía chùa Thiền Lâm. Từ quy mô bước đầu nhận định, lớp đá hố 5a và 5b có thể liên quan đến kiến trúc lớn, rất có thể là móng tường, móng thành phần trên đã bị các hoạt đông của cư dân hiện đại xâm lấn.
- Di vật
+ Đồ đồng: 2 hiện vật (tiền đồng)
+ Đồ sắt: 4 (câu liêm?)
+ Gốm sứ: 337 (hiện vật và mảnh)
+ Sành: 471 (mảnh)
+ Đất nung: 4 (hiện vật)
+ Gạch ngói: 930 (hiện vật và mảnh)
+ Thủy tinh 22 (mảnh)
+ Vôi vữa: 6 (mảnh)
+ Xương: 4 (mảnh)
+ Vỏ sò: 1 (mảnh)
- Về niên đại: Dựa vào tổng thể di tích, tư liệu địa tầng, các mảnh sứ có ghi niên đại, các mảnh sành, gạch ngói... bước đầu có thể đoán định niên đại di tích gò Dương Xuân tập trung từ Thế kỷ XVII đến Thế kỷ XIX kéo dài đến đầu Thế kỷ XX. Chúng ta chờ sự hỗ trợ phân tích niên đại 14C.
- Những giá trị lịch sử - văn hóa: Đợt thăm dò địa điểm gò Dương Xuân tháng 10/2016, đã cấp thêm những những tư liệu về khảo cổ học, sử học, văn bản học… về thời kỳ Tây Sơn, liên quan đến những vấn đề thành quách, cung điện,… nhằm phát hiện, nghiên cứu, bảo tồn, lưu giữ, phát huy những giá trị lịch sử - văn hóa của dân tộc, góp thêm chứng cứ khoa học phục vụ cho việc phát huy giá trị, lập hồ sơ trình Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịchcho phép tổ chức khai quật khảo cổ học trong thời gian tới.
III. KIẾN NGHỊ:
Trong thời gian ngắn, diện tích thăm dò nhỏ so với diện phân bố của toàn bộ di tích gò Dương Xuân, song đã thu được những kết quả khả quan.
Trong khuôn khổ báo cáo sơ bộ những thông tin mới chỉ là bước đầu, để xây dựng Báo cáo chính thức (Báo cáo tổng hợp) “Kết quả khai quật địa điểm gò Dương Xuân, phường Trường An, Tp Huế, tỉnh Thừa Thiên Huế năm 2016” gửi các cơ quan: Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch, Cục Di sản Văn hóa, Viện Khảo cổ học, Sở Văn hóa và Thể thao, Bảo tàng Lịch sử Thừa Thiên Huế, Công ty Cổ phần Du lịch và Tiếp thị Giao thông vận tải Việt Nam (Vietravel). Đoàn khai quật sẽ tiếp tục thực hiện các phần việc sau:
- Chỉnh lý khoa học các di tích và di vật đã phát hiện trong đợt thăm dò.
- Hoàn thiện bản vẽ: Bản đồ, sơ đồ, vẽ chì, lên mực hệ thống di tích và di vật, chú thích các bản vẽ và các tư liệu tham khảo khác.
- Chỉnh sửa, in ảnh màu và thực hiện chú thích các bản ảnh.
- Phân tích mẫu 14C (Các bon phóng xạ). Kết hợp niên đại tuyệt đối (khoa học tự nhiên) với niên đại qua địa tầng di tích và các di vật đã phát hiện để đưa ra nhận định cụ thể về niên đại, các giai đoạn sớm muộn trong tổng thể khu di tích gò Dương Xuân.
- Nghiên cứu, đối sánh các di tích và di vật trong cùng địa bàn và các khu vực khác tìm hiểu các mối quan hệ đồng/lịch đại.
- Nghiên cứu các tư liệu khảo cổ học với các tư liệu khác: Sử học, văn bản học, địa lý, địa chất, văn hóa dân gian...
Bước đầu gắn kết những tư liệu khảo cổ học trong lòng đất, trên mặt đất với những tư liệu trong sử sách, các công trình nghiên cứu, tham khảo các nguồn tư liệu khác truyền thuyết, truyền miệng trong nhân dân, đoàn công tác thống nhất gửi tới các cơ quan có thẩm quyền ở Trung ương và tỉnh Thừa Thiên Huế cùng Nhà tài trợ những kiến nghị sau:
- Mở rộng diện thăm dò, khai quật tại hố thăm dò số 5, mục tiêu tìm hiểu diện phân bố, quy mô móng đá xếp, nghiên cứu kỹ công năng của kiến trúc này.
- Tiếp tục khảo sát, thăm dò, nghiên cứu khu vực Gò Dương Xuân nhằm tìm hiểu diện phân bố cụ thể của di tích (trọng tâm là chùa Vạn Phước nơi có địa thế cao nhất của gò Dương Xuân, cồn Bông Sứ, hồ Bán Nguyệt, suối Tiên, khu vực giếng nước...), nhằm thu thập các tư liệu hiện còn lưu giữ trong/trên mặt đất, trong nhân dân, các nơi khác như chùa Vạn Phước, chùa Thiền Lâm và các vùng phụ cận.
- Bước đầu xây dựng Đề án quy hoạch chi tiết, tổng thể khu di tích gò Dương Xuân. Đề xuất các giải pháp bảo vệ, bảo tồn toàn bộ khu di tích gò Dương Xuân, đề xuất việc cắm hệ thống biển báo ngay tại di tích.
- Khuyến nghị sử dụng phương pháp Lidar (Light Detection And Ranging- công nghệ viễn thám dùng các loại tia laser để khảo sát đối tượng từ trên cao, thu thập các điểm phản xạ 3 chiều) để nghiên cứu toàn bộ khu vực.
- Tăng cường việc xuất bản các ấn phẩm giới thiệu về di tích nhằm tuyên truyền, quảng bá phát huy giá trị lịch sử - văn hóa vốn có của di tích và kêu gọi cộng đồng cư dân ngay tại địa phương trong việc bảo vệ, trân trọng di tích, di vật.
- Kiến nghị các tổ chức, các nhà khoa học, các Nhà tài trợ cùng vào cuộc nghiên cứu có hệ thống, khoa học và thực tiễn về khu di tích gò Dương Xuân. Về những tồn nghi còn tranh luận trong giới nghiên cứu và trong nhân dân cần được giải đáp về:
- Vị trí, quy mô, niên đại cung Đan Dương.
- Giá trị khoa học và thực tiễn, những đóng góp của vương triều hùng mạnh - Tây Sơn trong thực thi nhiều chủ trương đối nội, đối ngoại tích cực, củng cố chủ quyền quốc gia, tạo nên một số chuyển biến mạnh mẽ trong xã hội đương thời; Về bộ máy nhà nước; Về tổ chức quân đội; Về kinh đô Phú Xuân.
- Những tiên liệu và căn dặn của Hoàng đế Quang Trung;
- Vấn đề Lăng mộ của Hoàng đế Quang Trung (vị trí, quy mô, bài trí, kiến trúc...).
*
* *
Để có được kết quả sơ bộ báo cáo trước Hội nghị hôm nay, đoàn thăm dò khảo cổ học gò Dương Xuân đã có sự cố gắng rất lớn, vượt lên những khó khăn về thời tiết mưa lũ lớn ở miền Trung nói chung và Thừa Thiên Huế nói riêng. Những thúc ép về công việc của tập thể cơ quan và cá nhân trong thời gian cuối năm 2016.
Thay mặt đoàn công tác chúng tôi xin gửi lời cảm ơn trân trọng tới sự quan tâm chu đáo của Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch, UBND tỉnh Thừa Thiên Huế, Viện Khảo cổ học, Sở VH&TT Thừa Thiên Huế, Bảo tàng Lịch sử Thừa Thiên Huế, Đại học Khoa học Huế, Công ty Cổ phần Du lịch và Tiếp thị Giao thông vận tải Việt Nam (Vietravel), UBND Tp Huế, UBND phường Trường An, nhà nghiên cứu Nguyễn Đắc Xuân và đặc biệt là nhân dân ấp Bình An, phường Trường An, thành phố Huế. Sự quan tâm của các tập thể và cá nhân đã tạo những điều kiện tốt nhất để chúng tôi hoàn thành nhiệm vụ.
Thừa Thiên Huế, tháng 1 năm 2017
